Sztuka ogrodowa.
Ogrodowa sztuka, działalność twórcza obejmująca projektowanie, zakładanie i pielęgnację wydzielonych obszarów zieleni z wykorzystaniem przyrody naturalnej oraz dobranej roślinności, często łączonej z elementami architektonicznymi. W niektórych okresach sztuka ogrodowa miała podłoże religijne i filozoficzne. 
Starożytna sztuka ogrodowa. Znana od starożytności - najstarsze wiadomości dotyczą ogrodów świątynnych Babilonii (III tysiąclecie p.n.e.), np. święte gaje na tarasach zigguratów i słynne ogrody Nabuchodonozora II. W starożytnym Egipcie centralnym elementem ogrodów królewskich, grobowych i kultowych był zbiornik wodny - kanał lub basen z kolorowymi rybami i lotosem. Były to ogrody typu płaskiego dzielone na kwatery ujęte kanałami, aleje obsadzano sykomorą, palmami daktylowymi, drzewami granatu, wierzbami i tamaryszkiem. Sykomorom i palmom nadawano przymioty boskie.

Drugim ważnym ogniskiem sztuki ogrodowej była Mezopotamia, gdzie o ogrodach mówią opisy i inwentarze na tabliczkach klinowych, jak też liczne reliefy (ogrody królewskie pod Niniwą ze zbiornikami wodnymi, pawilonami). Niektóre ogrody były wzbogacane o zwierzyńce (Asyria). Do cudów świata antycznego zaliczano wiszące ogrody Semiramidy (odkryto podobne założenia tarasowe w pobliżu bramy Isztar w Babilonie).

Stara Persja (przed podbojem arabskim w VII w. n.e.) wykształciła geometryczny układ ogrodu, w którym rośliny owocowe mieszano z ozdobnymi. Dzięki systemowi nawadniania utrzymywano urodzajność gleby, w skład ogrodów wchodziły też zwierzyńce z pawilonami.

W Chinach sztuka ogrodowa odgrywała ważną rolę. Charakterystyczne były ogrody krajobrazowe (miniatura naturalnego pejzażu chińskiego) powstające pod wpływem taoizmu (ogrody służące kontemplacji) od XIII w. p.n.e. Ogrody te miały wpływ na sztukę ogrodową w Japonii (ogrody ujęte w ścisłe normy) i Korei.

Największe znaczenie miały ogrody okresu sasanidzkiego (Sasanidzi), kiedy to ich kompozycje przenoszono na monumentalne tkaniny (słynne perskie kobierca ogrodowe), np. cztery tkaniny z czasów Chosroesa II przetykane złotem przedstawiały cztery pory roku. Kobierce perskie informują o schemacie dawnych ogrodów dzielonych na cztery pola przy pomocy kanałów, na przecięciu których umieszczano pałac, pawilon lub fontanne. Ich głęboka symbolika nawiązywała do geometrii wszechświata.
Grecka sztuka ogrodowa

W Grecji archaicznej istniały prawdopodobnie jedynie ogrody użytkowe. Dopiero od VI w. p.n.e. pojawiają się ogrody kwiatowe. Do pierwszych ogrodów publicznych zaliczyć można słynny Róg Amaltei w Syrakuzach (Sycylia), ufundowany przez tyrana Gelona ok. 500 p.n.e. Od IV w. p.n.e. ogrody powstają przy palestrach i gimnazjonach. Najsłynniejszym ogrodem Grecji był platoński Gaj Akademosa w Atenach.

W okresie hellenistycznym powstawały olbrzymie założenia ogrodowe (Aleksandria, Antiochia) z basenami kąpielowymi, pawilonami, fontannami, gajami, rzeźbami. Zakładano również prywatne ogrody perystylowe.

W Grecji ogrody były przejawem kultu płodności, a doskonale rozwinięte sadownictwo umożliwiało nieprzerwany cykl zbiorów gruszek, granatów, oliwek, fig i winogron. Święte ogrody stanowiły część sanktuariów ze starannym doborem roślin, ich symboliką i boskimi przymiotami. Przedstawiając się geometrycznym planom ogrodów Wschodu. Grecy zakładali tzw. ogrody bukoniczne, w których rozmieszczano rzeźby i małe świątynie.
W Ameryce prekolumbijskiej ogrody powstawały przede wszystkim u Inków w Peru (ogrody pałacowe w Cuzco) i u Azteków w Meksyku (ogrody przydomowe, pałacowe i świątynne oraz ogrody publiczne w Xochimilco i Texcoco). 
Ogrody starożytnego Rzymu
W starożytnym Rzymie największy rozwój ogrodów przypada na okres cesarstwa (ogrody przydomowe z basenem i niską roślinnością, ogrody pałacowe, jak przy Domus Aurea Nerona w Rzymie, ogrody miejskie, jak: Horti Caesaris, Pompeiani, Sallustiani i inne, ogrody przy termach i palestrach i ogrody podmiejskie z dodatkowymi trasami, budowlami, urządzeniami wodnymi, np. willa Hadriana w Tivoli). Rzymianie często wykorzystywali też wzory zaczerpnięte z ogrodów orientalnych.Rzymskie ogrody charakteryzowało umiłowanie krajobrazu otaczającego rozległe rezydencje. Główną inspiracją stanowił religijny kult przyrody - świata zamieszkanego przez bóstwa i zapełnionego ich posągami. W ogrodach lokowano grobowce, kaplice i sanktuaria.Zestaw roślin tworzyły: platon, topola, dąb, palma daktylowa, sosny hiszpańskie, cyprysy, graby, mimoza, akacja, drzewka cytrusowe, laurowe, figowe, rododendrony, jałowiec, winorośl, bukszpan i mirt. Niektóre z nich strzyżono nadając im najbardziej wyszukane kształty. Obficie sadzono kwiaty anemony, lewkonie, goździki. Dużą rolę odgrywały urządzenia hydrauliczne - oprócz licznych kanałów zaczęto wykorzystywać wodę do poruszania automatów. Pliniusz miał w swoich ogrodach organy wodne.Obok parków cesarskich i ogrodów prywatnych zakładano promenady i ogrody publiczne (pierwszym z nich był ogród Pompejusza z 55 p.n.e.). Charakter ogrodów publicznych miały też termy. Szczytowym dziełem sztuki ogrodowej okresu rzymskiego była Willa Hadriana w Tivoli.Sztuka ogrodowa krajów islamuW krajach islamu rozbudowę ogrodów ograniczały rygorystyczne przepisy religijne eliminujące rzeźby figuralne, toteż najbardziej rozwinęły się ozdobne partery z roślinnym ornamentem pomiędzy kanałami i ścieżkami ujętymi ceramiczną lub marmurową okładziną. Szachownica drzew i kwiatów ścieśniała się coraz bliżej środka, gdzie mieścił się nieodzowny pawilon. Cechą ogrodów arabskich w Hiszpanii było patio, czyli teren podzielony na szereg zamkniętych wnętrz ogrodowych o niewielkich rozmiarach. Elementy dekoracyjne ograniczały się do kanałów i ławek. Patio komponowano różnicując wysokość poszczególnych parterów, tak że w miarę wchodzenia po schodach zmieniał się widok kolorystycznie dobranych i kompozycyjnie skonstruowanych roślin.Sztuka ogrodowa Dalekiego Wschodu i Azji Historia ogrodów Dalekiego Wschodu odznacza się ciągłością, nawiązywaniem do myśli religijnej oraz związkiem z malarstwem pejzażowym. Taoistyczna filozofia (taoizm) kazała traktować elementy natury analogicznie do budowy ciała ludzkiego, stąd góry (symbolizowane w ogrodach przez skały i kamienie) uznawano za szkielet ziemi, a rzeki za jej arterie.Dopiero w okresie 906-960 w ogrodach chińskich większą rolę zaczęły odgrywać drzewa i kwiaty, podkreślające ulotność rzeczywistości. Największą popularność zdobyły kwiaty śliw łączone z sosną i bambusem - jako symboliczni "trzej przyjaciele zimy". Bambus był symbolem przyjaźni nierozerwalnej i długotrwałej, sosna reprezentowała siłę charakteru. Orchidee dzięki zapachowi były symbolem kobiecego czaru, a chryzantemy - długiego życia. Lotos rozpowszechnił się w Chinach dzięki religii buddystycznej (buddyzm) jako wyraz czystości duchowej.Największym miłośnikiem ogrodów był cesarz Huei-tsung z dynastii Sung (960-1279), którego ogród z bogatą kolekcją kamieni traktowano jako szczęśliwą krainę nieśmiertelnych. Kontynuację tradycji przyniosła dynastia Ming (1368-1644).W XVII i XVIII w. nastąpiła pewna recepcja form barokowych (barok) z Europy, pojawiły się nowe elementy architektury - altany, bramy, mosty, galerie.Ogrody dawnej Japonii również przenikał duch buddyzmu - pomyślane były jako łącznik pomiędzy człowiekiem i Wszechświatem. W stosunku do ogrodów chińskich są lepiej zachowane i skomponowane z większym wyrafinowaniem, m.in. dzięki zastosowaniu urządzeń wodnych - wodospadów i kaskad wytryskujących pomiędzy kwiatami już w ogrodach cesarza Saga (809-923) w Kioto, będącym do dzisiaj miastem ogrodów. Ważnym elementem japońskiej sztuki ogrodowej jest kultura drzew karłowatych związana z miniaturyzacją ogrodów w pojemnikach domowych. 
Ogrody średniowiecznej Europy
Ogrody europejskie okresu średniowiecza zakładano przy klasztorach jako kwadratowe wirydarze obsadzone aromatycznymi ziołami - rutą, bazylią, szałwią, majerankiem. Do ulubionych roślin kwitnących zaliczały się róże, nagietki i lilie, które zapełniały ogrody ozdobne przylegające do budynków (tzw. hortus conclusus), ze studnią lub fontanną pośrodku. Obok budowano ławki z darni i treliaże z pnączami. Poza murami zamkowymi zakładano obszerne łąki kwietne otoczone krzewami lub drzewami. Pojawiły się również labirynty żywopłotów.W XV w. największe znaczenie miały ogrody burgundzkie ze słynnym parkiem w Hesdin (dzieło Roberta II Artois). Ze sztuki islamu przejęto "ogrody osobliwości" z przycinanymi krzewami. U schyłku średniowiecza pojawiły się parki pejzażowe z grotami. Najokazalszy z nich założył książę René Andegaweński, który wprowadził egzotyczne menażerie strzeżone przez Maurów w kostiumach.Renesans w sztuce ogrodowej Renesansowy styl ogrodowy ukształtował się we Włoszech w XV i XVI w., były to często strome kompozycje tarasowe z altanami i sadzawkami pomiędzy siecią alejek obsadzonych szpalerami drzew. Dominacja architektury spowodowała wyeliminowanie wielu roślin kwitnących do tzw. "ogródków sekretnych". W ich miejsce sadzono drzewa: cyprysy, sosny, dęby. W donicach znalazły miejsce drzewka laurowe, pomarańczowe, cytrynowe, niekiedy bukszpany.Najważniejsze kreacje włoskiej sztuki ogrodowej - architektoniczna tarasowa koncepcja ogrodu w Belwederze Watykańskim (z udziałem Bramantego), geometryczne projekty Rafaela do Villa Madama w Rzymie, ponadto Villa Lante w Bagnaia i ogrody Boboli we Florencji.Polskie ogrody renesansowe miały skromniejszy charakter, rośliny ozdobne tworzyły ramy przestrzenne upraw użytkowych. Układy tarasowe z widokami panoramicznymi stworzono w Mogilanach, Balicach i na Woli Justowskiej (1533-1534), płaski ogród z kwaterami, sadami i winnicą został założony w 1585 w Łobzowie pod Krakowem przez Stefana Batorego.Sztuka ogrodowa barokuRównie okazały miał być współczesny mu ogród królewski przy letnim pałacu królewskim w Ujazdowie pod Warszawą, usytuowany na skarpie z widokiem na dolinę Wisły. W okresie baroku rozpowszechnił się typ ogrodu francuskiego zwany klasycznym, charakteryzujący się monumentalną skalą, wieloosiowością, geometryzacją i łagodnymi różnicami poziomów. Główna oś biegła od tzw. salonu z parterami kwiatowymi tuż przy ścianach pałacu, jej przedłużenie stanowił basen lub kanał z fontannami - grupami rzeźb.Ogród francuski był syntezą motywów z poprzednich epok, dominowały w nim osiowe efekty frontalne, w szpalerach formowano "gabinety", labirynty, do ważniejszych akcentów należały: altany, kopce, dzikie promenady, grota, kaskady, ermitaż, zwierzyniec.Czołowym twórcą sztuki ogrodowej był A. Le Nôtre, autor ogrodów Vaux-le-Vicomte, Wersalu, Fontaineblau, Chantilly. Najlepsze polskie przykłady ogrodów barokowych znajdowały się w Krzyżtoporze, Podhorcach, Wilanowie, Rydzynie, Białymstoku, Choroszczy, Łańcucie, Otwocku Wielkim, Oliwie.Zupełnie odmienny typ ogrodu został ukształtowany w Anglii, były to realizacje o nieregularnym układzie, naśladujące naturę. Duży wpływ na rozwój krajobrazowych ogrodów angielskich miała popularyzacja chińskiej sztuki ogrodowej. Ogrody typu angielskiego rozpowszechniły się w całej Europie w dwóch nurtach: nastrojowo sentymentalnym (z ruinami, obeliskami, świątyniami) i naturalistycznym (z rozległymi łąkami).Najsłynniejsze przykłady europejskiej sztuki ogrodowej: w Anglii - Chiswick, Kew Garden. W Niemczech - Wörlitz, w Rosji - Pawłowsk, w Polsce - Arkadia koło Nieborowa, Puławy.

Sztuka ogrodowa XIX w.

Na tym tle dziejowym ogrody ozdobne przeobrażają się z sentymentalnych sielanek w poważne, romantyczno -krajobrazowe założenia. Nie wznosiło się już sztucznych ruin czy świątyń poświęconych greckim bogom, ale powstawały świątynie dla pamiątek ojczystych. Pawilony ogrodowe stawały się prawdziwymi muzeami narodowymi.

W dziewiętnastowiecznej sztuce ogrodowej możemy wyróżnić kilka wzajemnie przenikających się stylów: romantyczny, naturalistyczny i kaligraficzny. Poniższe zestawienie opracował J.Bogdanowski.

Główne style w sztuce ogrodowej XVIII-XX wieku

Główna zmiana założeń w sztuce ogrodowej jaka nastąpiła w XIX wieku, to przejście z układów geometrycznych do bardziej swobodnych. To ona pociągnęła za sobą całą serię przemian w treści, programie oraz kształcie parków i ogrodów. Jeszcze zanim wykształciła się dojrzała forma stylu arkadyjskiego, zauważamy już pierwsze oznaki rodzącej się nowej koncepcji - parku romantycznego.

Mimo tego, że siedziby szlachty były silnie związane z tradycjami ogrodu klasycznego i arkadyjskiego, to w drugiej ćwierci XIX wieku powstaje na wsi wiele nowych romantycznych parków. Zachowała się w nich klasyczna zasada osiowości. Pozornie swobodnie skomponowane ogrody posiadały nadal: zajazd, budynek, główne wnętrze ogrodowe i daleki widok. Symetrię starano się zatrzeć poprzez ukośne ciągi kompozycyjne i tzw. "dziką promenadę", czyli aleję, która swobodnie prowadziła do głównego budynku.

Park romantyczny wytworzył sobie kilka kierunków. Pierwszy to styl historyzujący, który był silnie związany z narodowymi tradycjami. Kształtował on wnętrze podporządkowane określonemu programowi historycznemu. Drugi kierunek reprezentuje styl krajobrazowy, zwany "pięknym". Formował on wnętrza ogrodowe o określonym, sztucznie eksponowanym nastroju, wzorowanym na osobliwościach przyrody. Ostatni z kierunków stylu romantycznego to odrodzenie "ogrodu włoskiego" na gruncie tradycji polskiej.

Szczególnie ważne w parkach romantycznych było malownicze ukształtowanie terenu. który mógł wzbogacić kompozycję ogrodu i zapewnić rozległe widoki. Krajobraz, który otaczał siedzibę był poddawany różnym zabiegom, aby poprawić jego estetykę. Tworzono więc aleje wśród naturalnych zadrzewień i sadzono drzewa wśród pól. Projektowano także stawy i sadzawki, które miały uzupełnić widoki. Przeobrażeniom ulegały dawne dziedzińce dworskie. Dla zatarcia osiowości i symetrii wprowadzano klomby z drzew i krzewów. Formowano je na zarysie owalu lub koła. W środku klombu umieszczano wysokie drzewa. Im bliżej brzegu, tym były one niższe. Większe skupiska drzew i krzewów tworzyły gaje. Do mody wróciły również winnice i zwierzyńce.

Przy mazowieckich dworach najczęściej zakładano parki krajobrazowe. Uważano, że właśnie ten rodzaj parku wspaniale komponuje się z otaczającym, naturalnym krajobrazem i współgra z dworską architekturą.

W drugiej połowie XIX wieku można już było zauważyć nowe tendencje w sztuce ogrodowej. Tworzone dotychczas ogrody sentymentalne i romantyczne wykorzystywały naturalny krajobraz, który wzbogacano malowniczymi, architektonicznymi elementami. Nie zwracano uwagi na dobór roślin. W rodzącym się, nowym stylu tzw. naturalistycznym podstawą kompozycji ogrodów staje się wątek roślinny. Zadaniem każdego szlachcica było poszukiwanie rzadkich okazów roślin ozdobnych, aby wzbogacić swój ogród w unikalne kształty i barwy. Dzięki temu nastąpił powszechny rozwój zainteresowań botanicznych. Zaczęto kolekcjonować liczne gatunki i odmiany roślin dekoracyjnych. Masowo zakładano szklarnie i oranżerie. Ogrody przydworskie stały się swobodnym zbiorowiskiem roślin. Istniał pogląd, że rzadkie, oryginalne drzewo czy krzew jest samo w sobie piękne, dlatego ogród nie wymaga specjalnych działań w zakresie sztuki.

Jednak najczęściej nowo powstające parki posiadały cechy kilku kierunków, które powiązane były w jedną całość. Mimo tego, nawet najbardziej złożone kompozycje miały wyraźnie zaznaczony główny kierunek stylowy.

W końcu stulecia na bazie dawnego parku naturalistycznego powstał styl zwany kaligraficznym. Jego charakterystyczną cechą były płynne, długie, malownicze ścieżki biegnące po "naturalnie" skomponowanym krajobrazie. Styl ten znany był w dwóch odmianach - naturalistycznej i historycznej. W pierwszej trzon stanowił nieregularny pałacyk, który powiązano na różne sposoby przez swobodne wnętrza parkowe z otoczeniem. Odmiana historyzująca często rozwijała się przy większych, neobarokowych domostwach. Tu również budynek dominował nad całością założenia. Przylegały do niego neoklasycystyczne partery, wokół których rozwijał się pozorowany, niby naturalny krajobraz.

Zapewne walory kompozycyjne stylu kaligraficznego przyczyniły się do tego, że przetrwał on od lat osiemdziesiątych XIX wieku aż po lata trzydzieste następnego stulecia.

Bogactwo stylów architektonicznych i sztuki ogrodowej nie zawsze miało wpływ na krajobraz wsi polskiej. Majątki ziemskie zachodniej części kraju to przede wszystkim eklektyczne pałacyki - wille, gdzie trudno było spotkać typowo polski dworek. Na kresach wschodnich przeważały stare, drewniane, tradycyjne dwory, często kryte strzechą. Jedynym elementem, który odróżniał te budynki od chłopskiej chałupy to drewniane ganki lub murowane portyki kolumnowe. Na Mazowszu powstawało mnóstwo małych dworków, zarówno drewnianych, jak i murowanych. Niektóre piękne, stylowe, a inne proste, tradycyjne, ale wcale nie mniej urokliwe. Jednak niezależnie od wielkości dworu, szeroko rozłożone bryły polskich siedzib szlacheckich, zawsze były zanurzone w otaczając w krajobraz. Pobielane ściany dworków w malowniczy sposób kontrastowały z ciemną zielenią starych, otaczających je lip. Często drewniane, pokryte grubą warstwą tynku domy chciały choć trochę udawać magnackie pałace. Zatem koniecznie musiały posiadać kolumnowy portyk czy pozorne boniowania ścian. Myślę, że mimo tej prostoty dwory szlacheckie można zaliczyć do najwspanialszych zabytków wsi polskiej. Jakże zdumiewająca jest ich przeszłość i tradycji

W XVIII i XIX w., w związku z rozwojem nauki i podróży, pojawiły się w eur. ogrodach liczne nowe kwiaty, krzewy, drzewa egzotycznego pochodzenia, nastąpił na wielką skalę rozwój hodowli kwiatów oraz arboretów (w Polsce w Kórniku, Gołuchowie), ogrodów botanicznych, pojawiły się w ogrodach liczne oranżerie i szklarnie. W XIX w. powstają w miastach publiczne ogrody (parki) oraz skwery, planty, bulwary, itp. założenia o charakterze spacerowo-wypoczynkowym; charakterystyczne stają się ogrody wystawowe. W XX w. większe ogrody prywatne oraz publiczne stanowią przeważnie połączenie układów geometryczno-architektonicznych z malowniczo-krajobrazowymi. W niektórych założeniach z pocz. wieku zaznaczyła się secesja (np. park Güell A. Gaudiego w Barcelonie), w wielu późniejszych - modernizm (tendencja do geometryzacji, łączenie przestrzeni ogrodowej z architektoniczną, ich przenikanie się przez przeszklone ściany); zwiększył się program użytkowy ogrodów publicznych (dziecięce, dydaktyczne, z urządzeniami sportowymi, działkowe, i in.), ich układy przystosowały się do układów urbanistycznych miast. Ważniejszymi ośr. planistyki ogrodowej są Anglia, Francja, Niemcy, Holandia, Hiszpania i USA. Rozwija się nowa dziedzina nauk. - ochrona i konserwacja ogrodów zabytkowych.